Prawa autorskie do zdjęcia

Jak można wyczytać np. na Wikipedii – słowo „fotografia” pochodzi od dwóch greckich słów: phōtós (światło) i gráphō (piszę) lub graphein (rysować). Nie jest to jedyna ciekawostka, którą znalazłem. Przygotowując ten wpis natrafiłem bowiem na następującą informację – dziennie na Instagramie jest umieszczanych ok. 70 milionów zdjęć, a łącznie na chwilę obecną baza obejmuje ponad 30 miliardów zdjęć (więcej szczegółów). Kiedy zobaczyłem taki wynik zastanowiłem się jak to wygląda na Facebooku. Okazało się, że w ciągu minuty użytkownicy facebooka zamieszczają łącznie ok. 243 tys. zdjęć co daje ok. 350 milionów zdjęć dziennie (więcej informacji) .

Przy takich danych już wiedziałem, że warto stworzyć wpis w którym odpowiem na pytanie – czy każda fotografia jest chroniona na gruncie prawa autorskiego ?

]Fotografia jako utwór

Myśląc – „prawa autorskie do zdjęcia” należy sięgnąć do źródła, czyli do ustawy z dnia 4 lutego 1994 r. o prawie autorskim i prawach pokrewnych.

Art. 1

1. Przedmiotem prawa autorskiego jest każdy przejaw działalności twórczej o indywidualnym charakterze, ustalony w jakiejkolwiek postaci, niezależnie od wartości, przeznaczenia i sposobu wyrażenia (utwór).

2. W szczególności przedmiotem prawa autorskiego są utwory:

1) wyrażone słowem, symbolami matematycznymi, znakami graficznymi (literackie, publicystyczne, naukowe, kartograficzne oraz programy komputerowe);

2) plastyczne;

3) fotograficzne;

4) lutnicze;

5) wzornictwa przemysłowego;

6) architektoniczne, architektoniczno-urbanistyczne i urbanistyczne;

7) muzyczne i słowno-muzyczne;

8) sceniczne, sceniczno-muzyczne, choreograficzne i pantomimiczne;

9) audiowizualne (w tym filmowe).

2 (1). Ochroną objęty może być wyłącznie sposób wyrażenia; nie są objęte ochroną odkrycia, idee, procedury, metody i zasady działania oraz koncepcje matematyczne.

3. Utwór jest przedmiotem prawa autorskiego od chwili ustalenia, chociażby miał postać nieukończoną.

4. Ochrona przysługuje twórcy niezależnie od spełnienia jakichkolwiek formalności.

Jak widać ustawodawca wprost wskazał, że fotografia może być uznana za utwór przy czym musi się charakteryzować twórczym i indywidualnym charakterem. Jeżeli zdjęcie będzie utworem to pojawią się również prawa autorskie do zdjęcia.

Już w tym miejscu warto wskazać, że utworem w rozumieniu prawa autorskiego może być tylko to co jest wytworem działalności człowieka. Dlatego też nie będzie utworem w rozumieniu polskiej ustawy nawet najpiękniejsze „dzieło” Dziadka Mroza stworzone na szybie lub też selfie wykonane samodzielnie przez zwierzę.

Drugi z opisanych wyżej przypadków został nagłośniony przy okazji selfie zrobionego przez makaka (patrz). Autor zdjęcia – David Slater poinformował Wikipedię, że ta bezprawnie rozpowszechnia zdjęcia do którego on posiada majątkowe prawa autorskie. Nie wiem jak sprawa się zakończyła, ale zdjęcie nadal jest na stronie Wikipedii a sam autor w mojej ocenie musiałby naprawdę sporo się natrudzić aby wykazać, że to zdjęcie powstało przede wszystkim dzięki jego twórczym działaniom.

Wracając jednak do samej definicji utworu i przełożenia jej na grunt robienia zdjęć to warto odwołać się do uzasadnienia Wyroku Sądu Najwyższego z dnia 5 lipca 2002 r. (sygn. III CKN 1096/00), w którym to przeczytamy: „ (…) jedynie przejawy działalności twórczej o indywidualnym charakterze mogą być uznane za dzieła i podlegają ochronie tego prawa. Chodzi zatem o kreacyjny, subiektywnie nowy, oryginalny wytwór intelektu, wywołany niepowtarzalną osobowością twórcy, który – wykonany przez kogoś innego – wyglądałby inaczej (…) Przyjmuje się, że za „twórczość” w rozumieniu art. 1 ust. 1 PrAut można uznać w dziedzinie fotografii artystycznej świadomy wybór momentu fotografowania, punktu widzenia, kompozycji obrazu (kadrowania), oświetlenia, ustalenia głębi, ostrości i perspektywy, zastosowania efektów specjalnych oraz zabiegi zmierzające do nadania fotografii określonego charakteru, elementy te bowiem nadają fotografii indywidualne piętno, konieczne dla uznania istnienia utworu w rozumieniu Prawa autorskiego (…) ”.

Ryszard Markiewicz w swojej książce (szczerze ją polecam – R. Markiewicz „Zabawy z prawem autorskim” Wolters Kluwer, Warszawa 2015) wskazuje, że przy badaniu czy dana fotografia może zostać zakwalifikowana jako utwór należy wziąć pod uwagę trzy aspekty:

1. To co jest przedstawione na zdjęciu (kompozycja fotografowanego obiektu m.in. jego ustawienie czy oświetlenie),
2. To kiedy i w jaki sposób zrobiono zdjęcie (m.in. miejsce z którego zrobione zdjęcie, tło, timing)
3. To w jaki sposób dokonano obróbki zdjęcia (m.in. retusz, kadrowanie, naświetlenie).

Zasadniczo chciałbym wskazać, że w praktyce orzeczniczej bardzo liberalnego weryfikuje się czy fotografia jest utworem. Innymi słowy w zdecydowanej większości spraw konkretne zdjęcia są uznawane za utwory a sama poprzeczka wyznaczająca granicę ochrony prawnoautorskiej jest postawiona nisko.

Ochrona pomysłu na zdjęcie

Warto pamiętać, że sam pomysł nie jest chroniony na gruncie prawa autorskiego. Ustawa wskazuje, że „Ochroną objęty może być wyłącznie sposób wyrażenia”.

Co to oznacza dla fotografa ?

Oznacza to, że jeżeli ktoś wpadł na pomysł i zrobił zdjęcie np. w danym miejscu to nie ma monopolu na „to miejsce”.

W mojej ocenie fantastycznie ten problem opisał R. Markiewicz w „Zabawy z prawem autorskim” bowiem na podstawie przywołanych przykładów wskazywał kiedy mamy do czynienia z naruszeniem prawa autorskiego a kiedy takiego naruszenia nie ma.

Jako przykład sytuacji, gdy nie ma naruszenia wskazał on na następujące zdjęcia

– pierwsze

– drugie

W tym przypadku drugi autor nie „zabrał” od pierwszego twórczych elementów jego zdjęcia. Zdjęcie zrobione została po prostu w tym samym budynku i jego wygląd wymusił taką a nie inną treść fotografii. Drugi z autorów naruszyłby prawa autorskie pierwszego w sytuacji gdyby zrobił praktycznie identyczne zdjęcie m.in. z wykorzystaniem efektów zastosowanych w pierwszym zdjęciu.

Zgadzam się również, że nie możemy mówić o naruszeniu praw autorskich autora również w tym przypadku:

– pierwsze

– drugie

Tutaj mamy do czynienia również z wykorzystaniem co najwyżej pomysłu na zdjęcie.

Bardzo ciekawa sprawa dotyczyła zdjęcia „L.A. Fingers” i wykorzystania pomysłu na ułożenie palców przez modelkę przez fotografia pracującego na zlecenie H&M. Oba zdjęcia tutaj.

W pierwszej instancji sąd oddalił pozew Estevana Oriol wskazując, że poza pomysłem na ułożenie palców zdjęcia różnią się szeregiem elementów m.in. inne jest oświetlenie i odległość z której zrobiono zdjęcie.

Z kolei przykładem, w którym R. Markiewicz dopatruje się naruszenie majątkowych praw autorskich (przy założeniu, że pomiędzy stronami nie została zawarte żadne umowy w tym zakresie) są zdjęcia z okładki TIME oraz wprost. Różnice pomiędzy tymi zdjęciami są niewielkie i nie można twierdzić, że wykorzystano tylko pomysł.

Pomocnik jako współautor fotografii

Czasami może pojawić się pytanie – czy jeżeli pomagałem jakiejś osobie zrobić zdjęcie to czy w takim przypadku mogę nazwać siebie współautorem, a co za tym idzie czy mogę dostać dodatkowe wynagrodzenie ?

W tej materii w sposób wyraźny wypowiedział się Sąd Najwyższy wskazując, że: „Współtwórczość – w rozumieniu prawa autorskiego – nie zachodzi, gdy współpraca określonej osoby nie ma charakteru twórczego, lecz pomocniczy, chociażby umiejętność wykonywania czynności pomocniczych wymagała wysokiego stopnia wiedzy fachowej, zręczności i inicjatywy osobistej” (wyrok SN z dnia 19 lipca 1972 r., II CR 575/71). Podobnie później podkreślono, iż: „Osoba, która przy tworzeniu obiektu fotograficznego wykonuje tylko czynności techniczne obsługi sprzętu fotograficznego ściśle według wskazówek twórcy, nie jest współtwórcą w rozumieniu art. 9 ustawy z dnia 4 lutego 1994 r. o prawie autorskim i prawach pokrewnych” (wyrok SN z dnia 5 lipca 2002 r., III CKN 1096/00).

Jakie fotografie nie będą utworami ?

W zasadzie jednolicie przyjmuje się, że z ochrony prawnoautorskiej nie będą korzystać te fotografie przy których robieniu autor w zasadzie nie mógł nic „wnieść” do dzieła.

Przykładowo E. Ferenc-Szydełko wskazuje, że: „nie wszystkie rodzaje fotografii mogą być objęte ochroną. W szczególności chodzi tu o zdjęcia legitymacyjne i reprodukcje. Tego rodzaju zdjęcia są wykonywane w ściśle określony sposób. Utrwalanie ludzkiego oblicza do dowodów osobistych i paszportów regulują przepisy. Na przykład fotografie do dowodów osobistych określa rozp. RM z 6.2.2009 r. w sprawie wzoru dowodu osobistego oraz trybu postępowania w sprawach wydawania dowodów osobistych, ich unieważniania, wymiany, zwrotu lub utraty (Dz.U. Nr 47, poz. 384 ze zm.): „§ 7. […] fotografie o wymiarach 35×45 mm, odzwierciedlające aktualny wizerunek osoby, której wniosek dotyczy, przedstawiające tę osobę bez nakrycia głowy i okularów z ciemnymi szkłami w taki sposób, aby ukazywały głowę w pozycji lewego półprofilu i z widocznym lewym uchem, z zachowaniem równomiernego oświetlenia twarzy” (więcej E. Ferenc-Szydełko (red.), Ustawa o prawie autorskim i prawach pokrewnych. Komentarz. Warszawa 2014).

Podsumowanie

Odpowiadając na postawione na wstępie pytanie: „czy każda fotografia jest chroniona na gruncie prawa autorskiego ?”  – NIE KAŻDA. Równocześnie trzeba jednak podkreślić, że przy liberalnej wykładki (dominuje w orzecznictwie tak polskich jak i europejskich czy amerykańskich sądów) bardzo wiele zdjęć będzie uznawanych za utwory.

Powyższe nie oznacza jednak, że jeżeli jakaś fotografia zostanie uznana za utwór to my już nie możemy w danym miejscu zrobić zdjęcia albo nie możemy wykorzystać pomysłu na zdjęcia. Granica pomiędzy utworem całkowicie niezależnym, inspirowanym czy zależnym jest bardzo płynna i zawsze trzeba analizować przez pryzmat konkretnej sytuacji czy mamy do czynienia z naruszeniem praw autorskich innej osoby czy też nie.

W każdym razie dobry prawnik z całą pewnością będzie w stanie przygotować argumenty tak na jedną stronę jak i na drugą w trakcie procesu, a przed procesem a nawet przed puszczeniem zdjęcia w publiczny obieg będzie mógł podpowiedzieć co ewentualnie zmienić, aby zminimalizować ryzyko przegrania sprawy o naruszenie praw autorskich.

Wykorzystane zdjęcie:

Author: Byflickr / photo on flickr
License: Attribution License

Original image URL: https://www.flickr.com/photos/byflickr/2584948850/